دعاوی سه‌گانه تصرف

در یک دسته بندی کلی دعاوی به منقول و غیرمنقول تقسیم می شوند و دعاوی غیرمنقول نیز به دعوای مالکیت و تصرف دسته بندی می شود. در دعوای مالکیت شخص بر اساس مالک دانستن خود و حق دایمی و انحصاری که قانون در خصوص مالکیت به او اعطا کرده اقامه دعوا می کند و قاعدتا به سند مالکیت خود استناد می کند

مبنای حقوقی درخواست | الزام به رفع تصرف عدوانی

ممکن است شخصی در یک برهه‌ی زمانی، ملکی را در تصرف خود داشته باشد؛ اما شخص دیگری بدون رضایت او و به صورت غیر قانونی، ملک را از تصرف وی خارج کند. در چنین حالتی متصرف سابق، می‎‌تواند اعاده‌ی تصرف را بخواهد و دادخواست رفع تصرف عدوانی را مطرح نماید.

تصرف عدوانی، هم جنبه حقوقی دارد و هم جنبه کیفری. به عبارت دیگر دعوای تصرف عدوانی هم در دادگاه حقوقی قابل طرح است و هم در دادگاه کیفری. با این تفاوت که در دعوای حقوقی تصرف عدوانی، صرف تصرف سابق خواهان، برای ارائه‌ی دادخواست کافی است؛ اما در تصرف عدوانی کیفری، شاکی باید حتما مالک رسمی ملک باشد. 

طرفین دعوی تصرف عدوانی

متصرف سابق، خواهان دعوی و متصرف فعلی، خوانده‌ی دعوی است.

برخی نکات کلیدی مرتبط با دعوی

1. ارکان دعوی رفع تصرف عدوانی، عبارت است از: اثبات تصرف سابق خواهان، اثبات تصرف فعلی خوانده و غیر قانونی بودن تصرف فعلی. در دعوای تصرف عدوانی، به مالکیت، رسیدگی نمی‌شود و فقط به سابقه‌ی تصرف شخص خواهان و عدوانی بودن تصرف خوانده، رسیدگی می‌شود.
2. شخصی که ملک را به نمایندگی از مالک، در تصرف داشته است، مانند: کارگر، مباشر و خادم، یا متولی، می‌تواند به قائم مقامی مالک، اقدام به طرح دعوای رفع تصرف عدوانی کند.
3. منشای تصرف سابق خواهان، باید مشروع باشد. بنابراین کسی که ملک را غصب کرده است، نمی‌تواند علیه‌ی متصرف فعلی، طرح دعوی کند.
4. در دعوای تصرف عدوانی، لزومی به مالکیت رسمی خواهان بر ملک نیست؛ ولی اگر خواهان، سند مالکیت داشته باشد، نیازی به اثبات این‌که قبلا متصرف ملک بوده است، نیست و تصرف سابق وی، استصحاب می‌شود.
5. دعوای تصرف عدوانی، ممانعت از حق و مزاحمت را اصطلاحا دعاوی تصرف، می‌نامند. در دعوای تصرف عدوانی، متصرف، به صورت کامل، ملک را از تصرف متصرف فعلی، در می‌آورد. در دعوای ممانعت از حق، هر چند خوانده بر ملک تسلط پیدا نکرده است، ولی مانع استفاده‌ی شخص از حق انتفاع و یا حق ارتفاق، می‌شود و در دعوای مزاحمت، خوانده، مانع تصرفات متصرف نمی‌شود، بلکه امکان انتفاع کامل وی از ملک را، سلب می‌کند.
6. اگر شخصی نسبت به اصل مالکیت ملک، دعوایی مطرح کرده باشد، نمی‌تواند به صورت هم‌زمان، دعوای رفع تصرف عدوانی را نیز، مطرح کند.
7. اگر خواهان، مالک رسمی ملک باشد و اجرت‌المثل زمان تصرف خوانده را نیز، درخواست کند، دادگاه مکلف است که به موضوع اجرت‌المثل، رسیدگی کند.
8. دعوای رفع تصرف عدوانی، صرفا راجع به ملک و اموال غیر منقول، قابل طرح است.
9. اگر شروع تصرف متصرف فعلی، با رضایت و اذن متصرف سابق باشد، ادامه‌ی تصرف شخص متصرف، از مصادیق تصرف عدوانی نیست.
10. مدت زمان تصرف سابق خواهان، باید به اندازه‌ای باشد که او، عرفا متصرف محسوب شود که تشخیص این مدت، بنا بر عرف، بر عهده‌ی قاضی است. در قانون آیین دادرسی مدنی سابق، این مدت زمان، یک سال تعیین شده بود که در حال حاضر برخی از دادگاه‌ها، این مدت را مبنای تعیین مدت تصرف قرار می‌دهند و معتقدند که متصرف سابق، زمانی می‌تواند دادخواست رفع تصرف عدوانی را مطرح کند که حداقل یک سال، ملک در تصرف او بوده باشد. البته همان‌گونه که گفته شد، میزان حداقل زمان تصرف سابق، بین محاکم اختلافی است.
11. تفاوت دعوای رفع تصرف عدوانی و خلع ید، این است که در دعوای رفع تصرف عدوانی، صرف تصرف کافی است اما در دعوای خلع ید، خواهان دعوی باید حتما مالک رسمی باشد.
12. تفاوت دعاوی رفع تصرف عدوانی و تخلیه‌ی ملک، این است که در تصرف عدوانی، ملک، بدون رضایت متصرف و به صورت غیر قانونی تصرف شده است؛ اما در دعوای تخلیه، ملک، به صورت قانونی و با رضایت مالک و یا متصرف سابق در اختیار متصرف فعلی، قرار گرفته شده است.
13.  در یک ملک مشاعی که شرکاء، ملک را در تصرف خود دارند، اگر یک شریک بدون اذن شریک دیگر، اقدام به تصرف کل ملک، کند، مورد از مصادیق تصرف عدوانی است. مثال بارز و متداول تصرف عدوانی در مشاعات، تصرف یکی از مالکان یک ساختمان، نسبت به مشترکات ساختمان است.

مبنای حقوقی دادخواست | الزام به رفع ممانعت از حق

چنان‌چه کسی مانع استفاده از حقوق قانونی شخص، در ملکی شود، ممانعت از حق کرده است. بنابراین در دعوای ممانعت از حق، خواهان، از مرجع قضایی می‌خواهد تا مانعی را که سبب جلوگیری وی، از بهره‌مندی از حقوق انتفاعی و ارتفاقی شده است را، رفع کند.

برای این‌که دعوای ممانعت از حق، به نتیجه برسد و دادگاه به رفع ممانعت، رأی بدهد، باید شرایط ذیل فراهم باشد:

1. سبق تصرف خواهان: یعنی خواهان ثابت کند که از حق مورد نظر، بهره‌مند بوده است. مثلا از حق عبور در ملک مجاور، استفاده می‌نموده است.
2. ممانعت فعلی خوانده: باید ثابت شود که خوانده، از حق خواهان، جلوگیری کرده است. مثلا خواهان را از ملکی که به عنوان حق انتفاع در تصرف داشته، اخراج کرده است.
3. عدم رضایت خواهان: باید این ممانعت، بدون حق و بدون رضایت خواهان بوده باشد.

طرفین دعوی ممانعت از حق 

خواهان دعوی، صاحب حق انتفاع یا ارتفاق است که از حق خود محروم شده است. خوانده هم کسی است که مانع استفاده خواهان از حقش، شده است. کسی که ممانعت از حق کرده، ممکن است مالک ملک مجاور یا شخص دیگری باشد.

برخی نکات کلیدی مرتبط با دعوی

1. در دعوای ممانعت از حق، دادگاه وارد دلایل مالکیت ملک، نمی‌شود. هم‌چنین دلایل احتمالی خوانده در مورد مالکیت وی بر ملک مورد نظر نیز، تأثیری در این دعوی ندارد. 
2. در این دعوی، مانند دعوای تصرف عدوانی، دادگاه صرفا به این موضوع رسیدگی می‌کند که آیا خواهان، دارای حق ارتفاق و یا انتفاع است و آیا خوانده، از چنین حقی جلوگیری کرده است یا خیر؟
3. ممانعت شخص از حق، ممکن است واجد وصف کیفری نیز باشد.

مبنای حقوقی دادخواست | الزام به رفع مزاحمت

در دعوای رفع مزاحمت از ملک، متصرف ملک، درخواست جلوگیری از مزاحمت شخصی را مطرح می‌نماید که بدون آن‌که ملک را از تصرف متصرف خارج کرده باشد، نسبت به تصرفات او مزاحمت ایجاد کرده است و اجازه‌ی بهره برداری مناسب متصرف را از ملک نمی‌دهد. به عنوان مثال: ممکن است شخصی با تخلیه‌ی نخاله و زباله در ورودی ملک دیگری، امکان ورود سهل و بدون زحمت مالک و یا متصرف را، از وی سلب کند.

در دعوای مزاحمت باید ارکان زیر موجود باشد: 

1. تصرف سابق خواهان بدون مزاحمت
2. مزاحمت فعلی خوانده بدون رضایت خواهان
3. غیر قانونی بودن مزاحمت خوانده

طرفین دعوی رفع مزاحمت

خواهان دعوی، کسی است که نسبت به تصرفات او، مزاحمت ایجاد شده است. مزاحم ملک نیز، خوانده‌ی دعوی است.

برخی نکات کلیدی مرتبط با دعوی

1. در دعوای رفع مزاحمت، محکمه صرفا تصرف خواهان را باید احراز کند و نیازی نیست به موضوع مالکیت، رسیدگی نماید.
2. در دعوای رفع مزاحمت، بر خلاف دعوای تصرف عدوانی، خواهان، بازگرداندن تصرف خود را از دادگاه نمی‌خواهد، بلکه فقط نسبت به مزاحمت طرف مقابل، معترض است.
3. در دعوی ممانعت از حق، شخص، مانع استفاده از حق، گردیده است، در حالی که در دعوی مزاحمت، شخص در استفاده‌ی متصرف، ایجاد مزاحمت نموده و امکان انتفاع کامل متصرف را از او، سلب نموده است بدون این‌که مانع استفاده‌ی متصرف باشد.
4. مزاحمت نسبت به ملک، ممکن است واجد وصف کیفری نیز باشد.

مرجع صالح رسیدگی به دعاوی سه‌گانه تصرف

دعاوی مربوط به املاک و حقوق راجع به آن‌ها باید در دادگاه محل وقوع ملک، طرح شود.

نحوه‌ی اجرای حکم دعاوی سه‌گانه تصرف

در دعاوی سه‌گانه تصرف، به محض صدور رأی بدوی، قابلیت اجرائی دارد و تجدید نظر خواهی اثر تعلیقی در اجرای رأی، ندارد. بنابراین پس از صدور حکم، مبنی بر رفع تصرف، رفع ممانعت از حق، یا رفع مزاحمت، اجرائیه صادر و رأی اجرا می‌شود.

مستندات قانونی دعاوی سه‌گانه تصرف

مواد 35- 36- 37- 40- 93- 132- 133- 134- 309 قانون مدنی

مواد 158- 159- 160- 161- 162- 163- 164- 165- 166- 167- 168- 169- 170- 171- 172- 173- 174- 175- 176 آیین دادرسی مدنی

ماده 23 قانون ثبت اسناد و املاک

ماده 690 قانون مجازات اسلامی

مالی و غیرمالی بودن دعاوی سه گانه

دعوای رفع تصرف عدوانی و رفع مزاحمت و ممانعت از حق به طور هم‌زمان به این علت که هر یک از دعاوی مطروحه‌ی فوق دارای آثار متفاوت می‌باشند، قابل استماع نیست.

نظریه‌ی مشورتی شماره‌ی 2242|7 مورخ 1|4|1383 اداره حقوقی قوه‌ی قضاییه

در دعاوی تصرف، چون بحث مالکیت مطرح نمی‌شود و اصولا با صدور حکم رفع تصرف عدوانی و ممانعت از حق و مزاحمت، تنها تصرفات سابق خواهای تأیید می‌شود و بحث مالکیت وجود ندارد، لذا چنین دعاوی غیر مالی، حکمی محسوب می‌شوند.